In welke richting kantelt de wereld in 2024?

De wereld hobbelt van crisis naar crisis. Dat voelen we allemaal. Die crisissen zijn niet gewoon externe rampen die ons plots overkomen. Ze hebben wortels in beslissingen van gisteren en eisen ook vandaag heldere keuzes of koerswijzigingen om de wereld in de ene of de andere richting te doen kantelen. We staan immers op een kruispunt.

Een kruispunt waar geopolitiek de VS als supermacht lijkt te vervagen, terwijl klimatologische records breken. Mensenrechten en democratie wankelen, terwijl hogere hekken worden opgetrokken voor vluchtelingen.

De crisissfeer lijkt politici te verlammen. Ze leidt tot noodgrepen die op lange termijn onze eigen toekomst ondermijnen. Kunnen we samenwerken en langetermijnkeuzes maken om deze neerwaartse spiraal te doorbreken?

Decennialang tekende men dezelfde kaart om wereldmachten aan te wijzen, maar die tijden zijn voorbij. De invloed van het Westen vervaagt, en Europese leiders tasten nerveus in het verleden voor oplossingen. Kortetermijnstrategieën worden opgelegd aan andere landen, wat uiteindelijk ook ons eigenbelang schaadt.

Een voorbeeld? De ‘scramble for resources’ is terug. Om de energietransitie te doen slagen heeft Europa grondstoffen nodig voor batterijen, zonnepanelen en elektrische wagens. Maar de EU, met slechts 6 procent van de wereldbevolking, verbruikt ruim 25 tot 30 procent van de metalen die wereldwijd worden geproduceerd. De beperkte reserves die ze zelf bovendien in de grond heeft zitten, wilt ze daar laten. De impact op de lokale bevolking zou immers te groot zijn voor Europa.

Voor landen in het Globale Zuiden ziet diezelfde EU dat anders. Die reduceren Europese beleidsmakers al te vaak tot onderaannemer en leverancier van grondstoffen. Via handelsakkoorden die lokale verwerking ontmoedigen en verhinderen dat deze landen hun eigen economie kunnen baseren op hernieuwbare energie, probeert de EU de nodige grondstoffen te verzekeren. Europa stelt zichzelf voor als duurzaam, maar sluit de ogen voor de milieuschade van mijnbouw in landen als DR Congo, zolang de welvaart van de Europese consument maar gegarandeerd is.

In andere beleidsdomeinen doet Europa nauwelijks nog moeite om het eigenbelang te serveren op een bedje van duurzaamheid of met een sausje mensenrechten. Dat werd de voorbije jaren nergens zo duidelijk als in het Europese migratiebeleid. In plaats van goede afspraken te maken om de verantwoordelijkheid eerlijk onder de lidstaten te verdelen, sluit de EU problematische deals met bedenkelijke regimes en worden barrières opgeworpen of mensen met geweld teruggeduwd.

Het Westen moet het roer om omgooien. Dat wordt iedere dag duidelijker. Ook de landen van het globale Zuiden voelen de verhoudingen schuiven en geven steeds openlijker aan dat ze het zat zijn hoe Europa en de VS hun eigenbelang opdringen én tegelijk anderen de les lezen, terwijl ze schaamteloos wegkijken van  schendingen van mensenrechten bij henzelf en bij hun bondgenoten.

De houding van Europa in de Gazaoorlog is exemplarisch. Vele landen in het globale Zuiden zien een staat - Israël - die een bevolking al decennia met geweld onderdrukt, economisch doodknijpt, die huizen sloopt, land afpakt en willekeurig burgers doodt. Ze herkennen een kolonisator wanneer ze die zien. En ze zien hoe westerse politici uit landen met een koloniaal verleden al even lang vergoelijken, relativeren of wegkijken.

Nu het conflict verder escaleert en de bevolking in Gaza systematisch wordt aangevallen met bommen, tanks en zelfs witte fosfor, blijft de Europese Unie dubbelhartig. Sommige Europese leiders weigeren Israël aan te spreken op oorlogsmisdaden, wat niet alleen Israël aanmoedigt maar ook antiwesterse sentimenten in de Arabische wereld aanwakkert. De geloofwaardigheid van de EU staat op een dieptepunt, op een moment dat de bestaande wereldorde wankelt.

Kantelpunten brengen niet alleen uitdagingen, maar ook kansen. Moedige beleidsmakers en organisaties strijden tegen de macht van grote bedrijven. Burgers roeren zich. Het globale Zuiden laat zich niet langer in een hoek drukken en toont leiderschap. In een wereld die multipolair wordt, ontstaat ruimte voor een sterker globaal Zuiden.

Een strijdbaar globaal Zuiden, het is wennen voor Europa en de Verenigde Staten. Het viel op in de houding van veel landen tegenover oorlogen zoals in Oekraïne en Gaza. Maar die mondigheid is al langer zichtbaar op het wereldtoneel. Steeds meer vragen lagere inkomenslanden respect en aandacht voor hun agenda. Waarom zouden zij onze problemen serieus nemen als het Westen die van hen negeert? 

De landen in het globale Zuiden zien hun kans in een geopolitiek landschap in volle verandering. De groeiende economische – maar ook demografische - macht van landen als China en India vertaalt zich in de huidige wereldorde in politieke invloed. Ze spelen in op de economische malaise in veel lagere inkomenslanden die zien hoe het Westen structurele ongelijkheden niet aanpakt. 

Lage-inkomenslanden wachten niet langer tot het Westen hun overlevingsvraagstukken, zoals klimaatverandering en financiering, op de agenda zet. Ze doen het zelf, en het moet vooruitgaan. Ze hebben niets te verliezen. Afrikaanse landen organiseerden in 2023 hun eerste klimaattop in Kenia, terwijl Brazilië, met het waardevolle Amazonewoud op zijn grondgebied, een Amazonetop opzette.

De Afrikaanse Groep binnen de VN zette dan weer internationale belastingen op de agenda, na jaren van frustratie over onderhandelingen binnen de OESO, de club van voornamelijk rijke landen. Meer dan tweederde van de zogenaamd 'minst ontwikkelde landen' werd immers uitgesloten van het forum dat deze kwesties besprak. Het resultaat was dan ook een globale OESO-taksdeal die vooral belastingparadijzen bevoordeelt, terwijl lage- en middeninkomenslanden amper winst boeken.

De Afrikaanse Group weerstond Westerse weerstand in de VN en dwong belastingonderhandelingen af op het enige multilaterale platform waar elk land één stem heeft.  Het toont niet alleen de ambitie van Afrikaanse landen, maar onthult ook de hypocrisie van westerse landen die weigeren in de VN te onderhandelen, ondanks hun pleidooi voor een op regels gebaseerde internationale orde.

Deze strijdbaarheid blijft niet beperkt tot overheden. Burgerbewegingen wereldwijd gaan de strijd aan, en boeken daarbij overwinningen. Na brede druk van burgers stelde Ecuador, als een van de eerste landen ter wereld, grenzen aan de winning van fossiele brandstoffen. Meer dan 700 miljoen vaten olie blijven onder de grond zitten, in het Yasuni Nationaal Park, een van de meest biodiverse gebieden op onze planeet en een thuis voor twee van ’s werelds laatste inheemse gemeenschappen die vrijwillig geïsoleerd van de rest van de wereld leven.

In Nederland blokkeerde Extinction Rebellion in het najaar van 2023 bijna een maand lang de A12 uit protest tegen subsidies voor fossiele brandstoffen. En overal in Europa – ook in Brussel – uitten duizenden mensen hun ongenoegen over onrecht in Palestina.

De afgelopen vijftien jaar is het aantal protestbewegingen wereldwijd verdubbeld. Samen sterk, tenminste, als deze actieve burgers elders maar ook hier de ruimte krijgen om op straat te komen voor hun verontwaardiging en hun eis naar verandering. 

Het Westen moet leren omgaan met het groeiende zelfvertrouwen van het globale Zuiden. Er zijn lessen te trekken uit het pragmatisme van die landen op het internationale toneel. In een post-westerse wereld is het tijd om bipolaire reflexen als in een koude oorlog 2.0 scenario los te laten en te streven naar gelijkere handelsrelaties en multilateralisme onder de VN-vleugels. Een wereld ook waar we de internationale spelregels niet proberen te omzeilen omdat ze ons even niet goed uitkomen.

Politici moeten in deze tijd van kantelpunten daad bij woord voegen, een lijn in het zand durven te trekken. Op de valreep naar 2024 toonde België daar in Europa al enkele keren de weg. In plaats van zich te verstoppen achter het gebrek aan consensus in de EU over het geweld in Gaza, veroordeelden verschillende federale ministers 7 oktober als een gruweldaad van Hamas, én veroordeelden ze de collectieve bestraffing van de Palestijnse burgerbevolking. Ze vroegen om alle plegers van oorlogsmisdaden ter verantwoording te roepen en dienden een wetsvoorstel in om handel met de nederzettingen in de bezette gebieden te verbieden. 

Met de verkiezingen in het vooruitzicht is voor 2024 één zoektocht cruciaal: die naar beleidsmakers die niet langer met twee maten en gewichten werken, die mensenrechten volmondig verdedigen. In een multipolaire wereld leven en overleven betekent immers ook de geloofwaardigheid die we te grabbel gooiden, terugwinnen. Door rechtvaardige en gelijkwaardige partnerschappen aan te gaan, en het geld bij het woord te voegen om een rechtvaardige transitie wereldwijd mogelijk te maken, door radicaal te kiezen voor een krachtig middenveld, door de nek uit te steken en werk te maken van een op rechten gebaseerde multilaterale orde.

^{© Headerfoto: Mídia NINJA}