Zelfbeschikking blijft dode letter
De Zuid-Afrikaanse grondwet wordt geprezen als een van de meest progressieve ter wereld. Vrouwen zijn vrij om te kiezen of ze kinderen willen. Mensen van hetzelfde geslacht kunnen met elkaar trouwen. Volgens de wet, tenminste. In de praktijk blijft het voor vrouwen en LGBTI+ mensen moeilijk om over hun eigen lichaam of identiteit te beschikken.
Iedereen gelijk voor de wet
De regenboognatie draagt gendergelijkheid hoog in het vaandel. De Zuid-Afrikaanse grondwet garandeert vrouwen onder meer het recht op zwangerschapsafbreking. Het land is daarmee een voorloper op het continent. De meeste vrouwen in Afrika genieten dat recht niet, omdat abortus in hun land strafbaar blijft. Om je een idee te geven: in 2017 woonde naar schatting 93% van de vrouwen op vruchtbare leeftijd in Afrika in landen met restrictieve abortuswetten. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie zijn Zuid-Afrika en Mozambique de enige landen van de Southern African Development Community (SADC) waar abortus op aanvraag beschikbaar is.
… ongeacht hun seksuele geaardheid
Zuid-Afrika en Mozambique zijn ook de eerste twee landen in de regio die relaties tussen mensen van hetzelfde geslacht erkennen. In 2006 werd Zuid-Afrika het eerste Afrikaanse land dat het homohuwelijk legaliseerde. Het blijft voorlopig het enige.
Omdat de vrouwen op de boerderijen zo afhankelijk zijn van mannen, geven ze soms toe
Geen eigen financiën? Geen rechten!
Dat vrije kader betekent nog niet dat vrouwen en LGBTI+ mensen autonoom over hun eigen lichaam en identiteit kunnen beslissen. Hiaten in de uitvoering van het beleid, economische factoren en maatschappelijke normen staan in de weg. Janine Pietersen woont en werkt op Houtbaai Farm in Wellington. Ze is activiste bij Women on Farms Project (WFP), een feministische organisatie die zich richt op vrouwelijke landarbeiders. Ze getuigt over de onderdrukking van vrouwen:
“Elke vrouw heeft recht op een eigen leven en om te beslissen of ze gezinsplanning wil gebruiken of niet. Toch merken we vaak op de boerderijen dat mannen de beslissing van vrouwen proberen te beïnvloeden. Omdat de vrouwen op de boerderijen zo afhankelijk zijn van mannen, geven ze soms toe. Ze geven hun rechten op, omdat de mannen de kostwinners van het huishouden zijn.”
De lichamelijke autonomie van vrouwen hangt dus af van hun eigen economische middelen. De vrouwen op de Zuid-Afrikaanse boerderijen leven in armoede. Dat maakt hen niet alleen kwetsbaar voor een ongelijke machtsdynamiek in intieme relaties, maar beperkt ook hun toegang tot anticonceptie. Vrouwen zijn daardoor minder vrij om belangrijke beslissingen over hun leven zelf te nemen.
Oude vormen en gedachten
Daarnaast verhinderen maatschappelijke normen over de seksuele en reproductieve rechten van vrouwen en over homoseksualiteit dat mensen zelf hun keuzes kunnen maken. De officiële statistieken over het aantal zwangerschapsafbrekingen in Zuid-Afrika maken dat meteen duidelijk. In 2019 en 2020 vond een tiende van de zwangerschapsafbrekingen plaats in openbare gezondheidscentra. Veel vrouwen nemen blijkbaar hun toevlucht tot een onveilige abortus, ondanks de gunstige wetgeving. Waarom?
Zorgverleners werken niet mee
Een belangrijke reden is de houding van medisch personeel. Uit onderzoek van de Women’s Health Research Unit van de Universiteit van Kaapstad blijkt dat vrouwen die hun zwangerschap laten afbreken in openbare gezondheidscentra, soms ronduit worden vernederd of geen ondersteuning krijgen tijdens de ingreep. Het medisch personeel lijkt hen te willen straffen voor de abortus. Zwangerschapsafbreking blijft een omstreden kwestie. Ze raakt aan diepgewortelde overtuigingen over menselijke seksualiteit en voortplanting, gevormd door religieuze ideeën, ethiek, cultuur en mensenrechten. Nochtans maken seksuele en reproductieve gezondheidsrechten deel uit van de volksgezondheid, ongeacht de overtuigingen van een medische zorgverlener.
Solidariteit wapent tegen schande
Traditionele normen en waarden spelen ook LGBTI+ mensen parten. Akeescha Fransman is een transgender vrouw uit Kanaan Farm in Wellington. Ze is eveneens activiste bij het WFP. Fransman schetst de uitdagingen waarmee LGBTI+ mensen worden geconfronteerd bij het uitoefenen van hun rechten:
“Je denkt aan een heleboel dingen. Hoe zal de wet me beschermen? Wat zal de samenleving zeggen of denken? Want tegenwoordig is het nog steeds een schande om transgender te zijn, ongeacht de wetten en de mensen die openlijk spreken over de LGBTI+ mensen.”
Toch blijven de LGBTI+ mensen vechten voor hun rechten. Solidariteit staat daarbij centraal. “Het [de vrije keuze van je daden] vraagt veel steun en hulp, want het kan moeilijk zijn. Het helpt om mensen te hebben die je aanmoedigen om trouw te zijn aan wie je bent”, deelt Akeescha.
Zelfbeschikking moet afgedwongen worden
Hebben vrouwen en LGBTI+ mensen zelfbeschikkingsrecht in Zuid-Afrika? Ja, op papier. Maar niet echt. Daarom blijven we de gendergelijkheid bevorderen in zuidelijk Afrika. Samen met feministische en LGBTI+ organisaties in Mozambique, Zuid-Afrika en Zimbabwe willen we genderopvattingen transformeren, in de publieke en in de privésfeer. De organisaties bouwen hun capaciteiten op en versterken de leiderschapsvaardigheden van hun leden. Op die manier stellen ze vrouwen en LGBTI+ mensen in staat om een leven te leiden zonder enige vorm van discriminatie en misbruik.
