Opinie: Een politieke leider of een politieke echo?

Opinie van Els Hertogen, directeur van 11.11.11, verschenen in De Tijd

Leiderschap zou een fundament moeten zijn gestoeld op feiten en gedeelde waarden, zoals mensenrechten. Maar soms is het niet meer dan een echo, een verzameling slogans en boutades zonder stevigheid. Ontwikkelingssamenwerking is zo’n onderwerp van boutades, vaak lukraak gegooid, zelden goed geplaatst.

De uitspraak van Georges-Louis Bouchez (MR) over ontwikkelingssamenwerking liet weinig aan de verbeelding over: 'Voor mij mag dat volledig naar nul.' Een boutade in een cynisch jasje, alsof het een overwinning is. Maar achter die woorden schuilt een bredere trend: de afbouw van internationale solidariteit, een beweging die steeds schaamtelozer roept.

De realiteit is dat ontwikkelingssamenwerking wél impact heeft. Ze is breed onderbouwd, maar wordt genegeerd door wie liever simplistische oneliners hanteert. Neem USAID, het Amerikaanse ontwikkelingsagentschap dat door de Amerikaanse president Donald Trump en zijn rechterhand Elon Musk frontaal wordt aangevallen en uitgehold. USAID stond jaren synoniem voor voedselpakketten in vluchtelingenkampen, hiv-medicatie en noodhulp bij epidemieën. Geen liefdadigheid of luxe, maar een dam tegen onmenselijkheid. Die dam wordt nu gesloopt, met directe gevolgen.

USAID schrapte vorige maand haar monitoring van vogelgriep in 49 landen, stopte met jeugdprogramma’s tegen bendegeweld en trok zich terug uit gebieden waar ze hielp polio uit te roeien, oorlogsslachtoffers ondersteunde of radicalisering bestreed. Een voor een vielen de initiatieven stil.

En terwijl dat gebeurt, applaudisseren sommigen. Wie ontwikkelingssamenwerking wil afbouwen, vindt in autocratische hoek veel medestanders. Trump en Musk kloppen zich graag op de borst dat ze USAID 'door versnipperaar hebben gehaald'. Autocraten zoals de Russische president Vladimir Poetin en zijn Hongaarse collega Viktor Orbán juichen. In Oekraïne betekent het wegvallen van de USAID-financiering een zware klap voor mediabedrijven en de informatieoorlog tegen Rusland. De gevolgen raken niet alleen landen in het Zuiden, maar ook de stabiliteit wereldwijd. De aanval op internationale solidariteit is de natte droom van elke autocraat.

Dit is wat ‘nul’ betekent. Geen geld voor ontwikkelingssamenwerking klinkt abstract en daadkrachtig, een cijfer op een begrotingslijn. Maar in de praktijk? Het betekent dat ergens, op dit moment, een arts zijn laatste dosis medicatie toedient, wetende dat er morgen niets meer is.

De retoriek tegen ontwikkelingssamenwerking gaat vaak gepaard met een verdraaiing van de feiten. Volgens Bouchez kijkt Congo bij elke crisis naar België, terwijl het land 'vol rijkdom' zit en wij 'alleen maar schulden' hebben. Die framing miskent de realiteit en de geschiedenis. De Congolese rijkdommen verdwijnen grotendeels in buitenlandse handen en corrupte netwerken, vaak gefaciliteerd door multinationals en geopolitieke belangen.

Congolezen bouwen hun eigen toekomst op, vaak ondanks bemoeienissen van het Westen, dat hen graag afhankelijk ziet. Ondertussen geven landen met 3,3 miljard inwoners meer uit aan rentebetalingen dan aan onderwijs of gezondheidszorg, terwijl private kredietverstrekkers winsten blijven boeken.

In die zwaarste omstandigheden ontmoeten wij, bij 11.11.11, de echte leiders. Niet degenen die vanuit een comfortabele zetel oordelen, maar mensen die ook na de val van de Congolese stad Goma hun leven wagen om anderen te helpen. Vrouwen en mannen die zichzelf in gevaar brengen voor de veiligheid van buren, journalisten die ondanks repressie de waarheid blijven verspreiden, medische teams die gewonde slachtoffers verzorgen. Dáár zit leiderschap. Dáár zit verantwoordelijkheid.

Ontwikkelingssamenwerking schrappen is een valse besparing. Zoals de toenmalige Amerikaanse president John F. Kennedy bij de oprichting van USAID in 1961 al opmerkte: 'Het schrappen van hulp zou rampzalig zijn en, op de lange termijn, zelfs duurder.' Ontwikkelingssamenwerking redt niet alleen levens op de korte termijn, maar bouwt op de lange termijn ook aan stabiele samenlevingen. Ze bestrijdt epidemieën, creëert kansen en voorkomt migratiecrisissen aan de bron. Elke euro die bespaard wordt op conflictpreventie, kost volgens de OESO nadien 16 euro om de gevolgen op te vangen.

Tegen die aanvallen op solidariteit klinkt gelukkig ook verzet. In de media en bij sommige politici zijn er die openlijk opkomen voor ontwikkelingssamenwerking. Dat stemt hoopvol. Al te vaak wordt internationale solidariteit afgedaan als een gemakkelijke schietschijf, een budgettair overschot, een luxe in crisistijden. Maar dat is het niet. Dit is de kern van leiderschap: verantwoordelijkheid nemen voor je woorden en daden, binnen en buiten de landsgrenzen.

Wie dat niet begrijpt, is geen leider. Hooguit een echo.