Toenemende spanningen tussen Griekenland en Turkije: welke toekomst voor de EU-Turkije deal?

Vijf jaar na het sluiten van de EU-Turkije deal gaan in de EU stemmen op om de steun aan Turkije stop te zetten of sterk te verminderen. Naast de spanningen rond migratie stemt ook de mensenrechtensituatie in Turkije en de ondergraving van de rechtstaat tot waakzaamheid ten aanzien van de Turkse overheid. Een belangrijk onderscheid dient echter gemaakt te worden tussen de financiering van de programma’s onder de EU Turkey Facility en de politieke manoeuvres van president Erdogan.

Het geld van de Facility gaat grotendeels (+75%) naar grote internationale organisaties (zoals UNHCR, WFP, WHO en IOM) en naar ngo’s. Slechts een kleiner deel van de middelen gaat naar Turkse overheidsinstellingen. De middelen worden over het algemeen besteed aan terechte prioriteiten zoals onderwijs, medische zorg, taallessen, rechtsbijstand en het bieden van een sociaal vangnet. Hoewel er ruimte is voor verbetering op vlak van effectiviteit, coördinatie en monitoring van de projecten is ook het Europees Rekenhof ervan overtuigd dat deze middelen een wezenlijk verschil maken.

De (financiële) noden van de vluchtelingen in Turkije zijn de afgelopen jaren niet verminderd. Wie denkt dat de uitdaging vandaag minder groot is dan bij de start van de Turkije-deal vergist zich. Toen de deal werd afgesloten verbleven er in Turkije naar schatting 2,5 miljoen Syriërs. Vandaag vangt Turkije ongeveer 4 miljoen vluchtelingen op, waarvan 3,6 miljoen Syriërs. Ondertussen wordt meer dan ooit duidelijk dat de meerderheid van deze mensen op lange termijn in Turkije zal blijven. Een enorme inspanning is nodig om hen te integreren in de Turkse samenleving en te vermijden dat zij een geïsoleerde onderklasse worden.

Hoewel er op veel vlakken vooruitgang is, blijft hun situatie erg precair. Naar schatting 130.000 Syriërs hebben een vergunning om te werken op de formele arbeidsmarkt. Dat is een verdubbeling ten opzichte van de situatie eind 2019, toen 11.11.11 onderzoek deed in verschillende Turkse provincies. Maar het blijft slechts een fractie van de 2 miljoen Syriërs op beroepsleeftijd. Mensen op de informele arbeidsmarkt zijn bijzonder kwetsbaar voor misbruik, loondiefstal en jobverlies. De COVID-19 crisis maakt die risico’s alleen maar groter. Ook in bijvoorbeeld het onderwijs blijft de uitdaging gigantisch met maar zo’n 60% van de Syrische kinderen die school lopen.

EU steun blijft cruciaal om mensen uit de absolute armoede te houden. Een voorbeeld daarvan is het Emergency Social Safety Net (ESSN), dat met maandelijkse geldtransfers via een kredietkaart voorziet in de basisnoden van 1.7 miljoen vluchtelingen. Het gaat om het grootste hulpprogramma (1,7 miljard euro) dat de EU ooit financierde. Het belang van ESSN is niet te onderschatten. Voor veel vluchtelingen is het de enige bron van inkomen. Het is duidelijk dat de Turkse overheid niet in staat is om cruciale programma’s zoals ESSN uit te voeren zonder externe financiering. Een abrupte stopzetting van deze programma’s zou dramatische gevolgen hebben voor miljoenen vluchtelingen in Turkije.

De Belgische toezegging van 28 miljoen euro voor de opvang van Syrische vluchtelingen in Turkije is in dat verband hoopvol. België moet er nu voor pleiten om ook in Europees verband tot een nieuwe inspanning te komen.  

De nieuwe financiële steun mag geen blanco cheque zijn. Ze moet gekoppeld worden aan vooruitgang op het terrein op de verschillende parameters, ook op vlak van mensenrechten. Sinds 2019 rapporteren media en NGO’s een toenemend aantal pushbacks van vluchtelingen over de Syrische grens. Syriërs in Turkije komen enkel in aanmerking voor een tijdelijke beschermingsstatus en niet voor een volwaardige bescherming volgens de VN-Vluchtelingenconventie. Ze zijn bijvoorbeeld beperkt in hun vrijheid van beweging. De tijdelijke status brengt ook veel juridische onzekerheid met zich mee. Turkije moet stappen zetten om die bescherming te versterken zodat mensen duurzame toekomstperspectieven krijgen.

Voor eigen deur vegen

Europese beleidsmakers zijn terecht kritisch over het beleid van Erdogan die vluchtelingen als pasmunt inzet. Daarbij mogen we echter niet vergeten dat Turkije deze positie enkel kon verwerven omdat de EU bij gebrek aan interne eensgezindheid, de sleutels van het Europees migratiebeleid voor een stuk aan Turkije gaf. Een grondige hervorming van het migratiebeleid met echte, verplichte solidariteit tussen de lidstaten zou de EU minder afhankelijk maken van Turkije. De onderhandelingen van het nieuwe EU Pact voor asiel en migratie zijn daarvoor de ideale gelegenheid.

Om op een geloofwaardige manier vooruitgang te vragen op vlak van mensenrechten zou er niet de minste twijfel mogen bestaan over het respect voor mensenrechten binnen de EU en daar knelt het schoentje. In 2020 werden meer dan 10.000 mensen slachtoffer van pushbacks door de Griekse kustwacht – soms met medeplichtigheid van het Europese agentschap Frontex - naar Turkije. Turkije maakt daar handig gebruik en aarzelt niet om belastend bewijsmateriaal te bezorgen aan Europese media en parlementsleden. Een einde maken aan de pushbackpraktijken zou een van dé prioriteiten moeten zijn van het nieuwe pact.

Conclusie

Het Europese migratiebeleid kan niet zonder samenwerking met Turkije. Alleen moeten bescherming en duurzame toekomstperspectieven het uitgangspunt zijn en niet het optrekken van nog meer muren.

De verantwoordelijkheid voor de opvang van de Syriërs is een gedeelde internationale verantwoordelijkheid. Werken aan duurzame oplossingen is in ieders belang. Als er geen antwoord komt op de noden van de vluchtelingen brengt dat risico’s met zich mee voor de sociale, politieke en economische situatie van Turkije en de regio. Ook Europa moet zijn verantwoordelijkheid nemen en kan die niet afschuiven op Turkije alleen.